طرح قالی اردبیل بروایت موزه ویکتوریا و آلبرت بریتانیا

قالی اردبیل دارای طرحی یکپارچه و نقش و نگاری زیبا و چشمگیر است که با ابعادش همخوانی دارد. این قالی طرح زمینه ساده ای دارد که از اجزای متقارن تشکیل یافته که در کنار تقابل رنگهای زمینه به همراه دیگر نقوش بکار گرفته شده غنا و تنوعی کم نظیر به آن بخشیده است.

طول و پهنای این قالی بترتیب ۱۰۴۴ و ۵۳۵/۵ سانتیمتر بوده و عنصر اصلی تشکیل دهندهٔ آن پشم است. بمانند اغلب فرشهای ایرانی این اثر نیز از تار و پود تشکیل شده، پودهایی که در تمام طول کار به دور تارها تابیده شده‌اند. در حاشیه فرش چهار نوار موازی وجود دارند که ناحیه وسیع مستطیل شکل میانی را با شمسه ای در مرکز در بر گرفته اند. شمسه میانی با حلقه ای از نقوش بیضی شکل احاطه شده و دو چراغدان در طرفین آن قرار دارد. چهار گوشه کناری قالی نیز از نقش و نگاری مشابه ولی قدری ساده تر از طرح میانی برخوردارند که به همخانی طرح فالی افزوده است.

نکته جالب در طرحی این فرش نفیس اینست که چراغدانهای میانی یک اندازه نیستند. برخی اعتقاد دارند که این عدم تقارن برای ایجاد چشم انداز سه بعدی بوده است. چنانکه نزدیک چراغدان کوجکتر بنشینید هر دو چراغدان یک اندازه بنظر میرسند اما مدرکی وجود ندارد که نشاندهنده کاربرد اینگونه طراحی در حوالی سالهای ۱۵۳۰ باشد. البته چراغدانها نه بصورت سه بعدی بلکه بصورت نقش مسطح بافته شده اند. اعتقاد عده دیگر اما اینست که این عدم تقارن تعمدی بوده که نشانگر ناقص بودن انسان است در مقایسه با جایگاه خدواندی است که کمال مطلق میباشد.

ترجمه متن بافته شده در قالی:

جز آستان تو پناهگاهی در جهان نیست
جزدرگاه تو جایی برای آرامش نیست
بنده ی این درگاه : مقصود کاشانی

به تعبیر مقصود احتمالا شخصی از صاحب منصبان است که برای ابراز فروتنی در برابر این مکان خود را بنده خوانده و لزوما به معنای لغوی آن نیست.

در خط چهارم این نوشته سال ۹۴۶ هجری قمری ذکر شده که معادل ۱۵۳۹-۱۵۴۰ میلادی است.

این قالی از نظر طرح و بافت یکی از نفیس‌ترین و مشهورترین قالی‌های جهان است و هسته مرکزی گروه قالی‌های ترنجدان است. این فرش زیبای بافته‌شده در اردبیل در فهرست ۵۰ شاهکار هنری برگزیده جهان، در مکان بیست‌ونهم است.

وقتی دو انگلیسی در سال ۱۸۴۳ از زیارتگاه شیخ صفی الدین اردبیلی دیدار کردند دو قالی در آن محل قرار داشت. سه سال و اندی بعد از آن در اثر زلزله این مکان آسیب دید و احتمالا برای تهیه وجه لازم برای تعمیر بنا، فرشها فروخته شدند. قالی‌های آسیب دیده در ایران توسط کمپانی «زیگلر» که در کار خرید فروش فرش بود، خریداری شد. تکه‌های آن که هنوز قابل استفاده بود به هم متصل و نتیجه آن شد که یک قالی کامل و سالم به دست آمد. فرشی که بدون حاشیه با ابعاد کوچکتر بود.

در سال ۱۸۹۲ قالی بزرگتر توسط کمپانی «رابینسون» در معرض فروش گذاشته شد. «ویلیام موریس» که از جانب موزه در مورد آثار هنری تحقیق می‌کرد طی گزارشی این فرش را فوق العاده و منحصر به فرد و بسیار زیبا توصیف و اصرار به خرید آن کرد. در ماه مارس ۱۸۹۳ با پرداخت ۲۰۰۰ پوند٬ «موزهٔ ویکتوریا و آلبرت» صاحب این قالی شد.

منبع: وبسایت موزهٔ ویکتوریا و آلبرت  ویکپدیا و سایر نوشته های پراکنده